ޑރ. ޢަބްދުލްޣަފޫރު ޢަބްދުއްރަޙީމް

 (2024 އޮކްޓޫބަރު 9ގައި ޝާއިޢުކުރި ބަޔާ ގުޅޭ)

'ތަސައްވުފު ނުވަތަ ސޫފިއްޔަތަކީ ކޮބާ؟' މި މައިގަނޑުނަމުގައި ދެން ބަލައިލާން އޮތީ ސޫފިއްޔަތުގެ ތަހުރީކު އުފެދި، ތަރައްގީވުމުގެ މައްޗަށެވެ. މި ގޮތުން އެންމެ ފުރަތަމަ ބަލައިލާން ޖެހެނީ ސޫފިއްޔަތުގެ ތަހުރީކުގެ ފުރަތަމަ މަރުހަލާކަމުގައިވާ ޒުހުދުވެރީންގެ މަރުހަލާގެ މައްޗަށެވެ. މި މަރުހަލާ ދެ ބައަކަށް ބަހައިލައިގެން ގެނެސްދޭން ގަސްދުކުރަމެވެ. މިއީ ފުރަތަމަ ބައެވެ. މި އަށް ފަހު، އިރާދަކުރެއްވިއްޔާ މީގެ ދެވަނަ ބައި ގެނެސްދެވޭނެއެވެ. ދެން، ސޫފިއްޔަތުގެ ތަހުރީކުގެ އެހެން މަރުހަލާތަކުގެ މައްޗަށް ވެސް އަލިއަޅުވައިލެވޭނެއެވެ. ސޫފީންގެ މަރުހަލާއާއި އެ މީހުންގެ ނަޒަރިއްޔާތަކާއި އެ މީހުންގެ ކަންތައްތައް ހުރި ގޮތުގެ ވާހަކައާއި އެ މީހުންގެ ތަރީގާތަކުވެ ވާހަކައެވެ. އަދި، އެއަށް ފަހު، ސޫފިއްޔަތު ފާސިދުވެ ދިޔަ ގޮތުގެ މައްޗަށް ވެސް ބަލައިލާން ގަސްދުކުރަމެވެ. ދެން، ރާއްޖޭގައި ވެސް، ޚާއްސަ ގޮތެއްގައި، ހަތްދިހައިގެ އަހަރުތަކުގެ މެދަކާ ހިސާބަށް އައިރު، ވަރަށް އާދައިގެ ނަމަވެސް، ސޫފިއްޔަތުގެ ހަރަކާތެއް އޮތް ވާހަކަ ވެސް، ދަންނަވައިލާން ޖެހެއެވެ. މީގެ އިތުރަށް، ސޫފިއްޔަތުގެ ތާރީޚަށް ބަލައި، އެ ތާރީޚުން މިއަދު، އަޅުގަނޑުމެންނަށް ލިބިގަނެވިދާނޭ ފައިދާއަކީ ކޮބައިކަމުގެ މައްޗަށް ވެސް ނަޒަރުހިންގައިލާން ޖެހެއެވެ.

'ތަސައްވުފު ނުވަތަ ސޫފިއްޔަތަކީ ކޮބާ؟'ގެ އަދުގެ ބައި ޚާއްސަކުރެވެނީ ސޫފިއްޔަތުގެ ތަހުރީކުގެ ފުރަތަމަ މަރުހަލާގެ މައްޗަށެވެ. ސޫފިއްޔަތުގެ ތަހުރީކުގެ ފުރަތަމަ މަރުހަލާކަމުގައި ބެލެވޭ ޒުހުދުވެރި އަޅުވެރިކަމުގެ މައްޗަށް ބަލައިލުމެވެ. ސޫފިއްޔަތުގެ ތަހުރީކު މި ގޮތުގައި ފެށޭން ދިމާވި ސަބަބުތަކާއި މި މަރުހަލާގެ ބައެއް މުހިންމު ސޫފީ އިލްމުވެރީންނަކީ ކޮބައިކަމާއި އަދި ސޫފީންގެ ގޮތުގައި އެބޭކަލުން ބެލެވުނީ ކޮން ސިފަތަކެއް އެ ބޭކަލުންގެ ކިބައިގައި ހުރުމުންކަމަށް ވެސް މި ބައިގައި ބަލައިލާން ގަސްދުކުރަމެވެ.

ސޫފިއްޔަތުގެ ތަހުރީކުގެ ތާރީޚު ދިރާސާކުރައްވާ މުއައްރިޚުން އެ ތަހުރީކުގެ ފެށުން ގުޅުވައިލަނީ އިމާމު ހަސަން އަލްބަސްރީގެ ދުވަސްވަރާއެވެ. ހިޖުރައިން ފުރަތަމަ ގަރުނުގެ ފަހުކޮޅާއި ދެވަނަ ގަރުނު ފެށުނު ހިސާބާއެވެ. މީގެ މާނައަކީ އިމާމު ހަސަން އަލަބަސްރީ އޭނާއަކީ ސޫފިއްޔަތުގެ މުއައްސިސުކަމާއި އެ ތަހުރީކުގެ ބާނީކަމުގައި ކަނޑައަޅައިލުމެއް ނޫނެވެ. ތަހުރީކެއް ފެށި، އެ ތަހުރީކު ފުރިހަމަވެ، އެއަށް ވަކި ސިފައެއް ލިބުމުން، ފަހުން، އެ ކަން ފެށި ދިޔުމުގެ މައްޗަށް ބަލައި، އެ ކަމުގެ ފެށުން ތާރީޚީ ކޮންމެވެސް ހިސާބަކާއި އަދި ކޮންމެވެސް މީހަކާ ގުޅައިލެވި އެ ކަމުގެ ފެށުން ކަނޑައަޅައިލެވެނީއެވެ. އެހެންވެ، ދެން ބަލައިލާން ޖެހެނީ ހަސަން އަލްބަސްރީއާ ސޫފިސިއްޔަތުގެ ފެށުން ގުޅައިލުމުގެ މައްޗަށެވެ.

މި ކަމުގެ މައްޗަށް ބަލައިލުމުގެ ކުރީން، އިމާމު ހަސަން ބަސްރީގެ ކުރު ތައާރުފެއް ލިޔެލާން ޖެހެއެވެ. އޭނާ އުފަންވެވަޑައިގަތީ ހިޖުރައިން 21 ވަނަ އަހަރުގައި މަދީނާގައެވެ. އޭނާގެ އުމުރުފުޅުން ގާތްގަނޑަކަށް ފަނަރަ ވަރަކަށް އަހަރުގައި ބަސަރާއަށް ހިޖުރަކުރެއްވިއެވެ. އަދި، ބަސަރާގައި ބޮޑުފުޅުވެ، ތައުލީމު ހާސިލުކުރައްވައި ހިޖުރައިން 110ވަނަ އަހަރުގައި އަވަހާރަވީ ވެސް ބަސަރާގައެވެ. ބަސްރާއަށް ނިސްބަތްކޮށް، އެކަލޭގެފާނު އަލްބަސްރީއޭ ކިޔެނީ އެހެންވެއެވެ.

އިމާމު ހަސަން އަލްބަސްރީގެ ޒަމާން ހިމެނުނީ ތަފާތު ތަޖުރިބާތަކެއް އިސްލާމީ އުންމަތް ތަޖުރިބާކުރި ޒަމާނެއްކަމުގައެވެ. ސިޔާސީ ހަމަނުޖެހުމާއި އަހުލީ ހަނގުރާމަ ހިނގި ޒަމާނެކެވެ. އެކަލޭގެފާނު އުފަންވެވަޑައިގަތްތާ އަހަރެއްހައި ދުވަސް ފަހުން، އޭރު ހުންނެވި ޚަލީފާ، އުމަރު ބިން އަލްޚައްތާބުގެފާނު ޝަހީދުކޮށްލެވުނެވެ. އަދި، ހަސަނު އަލްބަސްރީގެ އުމުރުފުޅުން ފަނަރަވަރަކަށް އަހަރުގައި، ހިޖުރައިން 36ވަނަ އަހަރު، މުސްލިމުންގެ ތިންވަނަ ޚަލީފާ އުޘްމާނު ބިން އައްފާނުގެފާނު އަވަހާރަކޮށްލެވުނެވެ. މި ހިތާމަވެރި ހާދިސާވެގެން ދިޔައީ މުސްލިމުންގެ މެދުގައި އަހުލީ ހަނގުރާމެއް ފެށުމުގެ ސަބަބަކަށެވެ. ޖަމަލު ހަނގުރާމައިގެ ނަމުން ނަންދެވުނު ހަނގުރާމައާއި ސިއްފީނު ހަނގުރާމައެވެ. މި ހަނގުރާމަތަކުގެ ސަބަބުން އިސްލާމީ އުންމަތް ބައިބައި ވިއެވެ. ސިޔާސީ ދެބާރެއް އުފެދިގެންނެވެ. ހަތަރުވަނަ ޚަލީފާ އަލީގެފާނުގެ އިތުރުން ޝާމުކަރައިގައި އެކަރައިގެ އަތޮޅުވެރިކަމުގެ މަގާމުގައި ހުންނެވެ މުއާވިޔަތުގެފާނު އަލީގެފާނުގެ ބާރުގެ ދަށުން ބޭރުވެވަޑައިތަވެ. އެންމެ ފަހުން، މި ފިތުނަގަނޑުގެ އާޚިރު ނަތީޖާއަކަށްވީ މުސްލިމުންގެ ހަތަރުވަނަ ޚަލީފާ އަލީ ބިން އަބީތާލިބުގެފާނު ވެސް އަވަހާރަކޮށްލެވިގެން ދިޔުމެވެ. އަދި، އިސްލާމީ ޚިލާފަތު ވިރާސީ ވެރިކަމަކަށް ބަދަލުވެ، މުއާވިޔަތުގެފާނު ވެރިކަމަށް އިސްކުރެވި، އުމަވީ ދަރިކޮޅުގެ ދައުލަތް ގާއިމުކުރެވި، އެ ދައުލަތުގެ ދަށުގައި އިސްލާމީ އުންމަތް އެއްބައިކުރެވިގެންނެވެ. 'ޢާއްމު އަލްޖަމާއަތި' (އެއްބައި ކުރުމުގެ އަހަރު)، މި ނަމުން ނަންދެވި، އެއް ވެރިކަމެއްގެ ދަށަށް އިސްލާމީ އުންމަތް އިއާދަކުރެވުނީ ހިޖުރައިން 40ވަނަ އަހަރުއެވެ.

މިހިސާބަށް ޒަމާން ދައުރުވަމުން އައި އިރު، އިސްލާމީ ދައުލަތް ވެސް އޮތީ ވަރަށް ބޮޑަށް ފުޅާވެ، ބޮޑުވެފައެވެ. އަރަބިކަރައިގެ އިމުގެ ތެރެއިން މުސްލިމުން ނިކުމެ، އެތައް ބިންތަކެއް ފަތަހަކޮށްފައެވެ. އަރަބިކަރައިގެ އުތުރުން ޝާމުކަރައެވެ. އަދުގެ، ސީރިޔާ، ލުބްނާނު، އުރުދުން، އަދި ފަލަސްތީނު ވެސް ހިމެނޭ ސަރަހައްދެވެ. އަރަބި ކަރައިގެ އިރުން، ފާރިސްކަރައެވެ. އަދުގެ އިރާގާއި އީރާނު ހިމެނޭ ސަރަހައްދެވެ. އަދި، މީގެ އިތުރަށް އަދުގެ އަފްޣާނިސްތާނާއި މެދު އޭޝީޔާ ހިމެނޭ ސަރަހައްދުގެ ބޮޑު ބައެއް ވެސް މެއެވެ. އަދިވެސް، އެހެން ބިންތަކެވެ. މިސުރާއި އުތުރު އެފްރިކާގެ ބިންތަކެވެ. އަދުގެ، ލީބިޔާ، ތޫނިސް، ޖަޒާއިރު އަދި މޮރިތޭނިޔާ ވެސް ހިމެނޭ ސަރަހައްދެވެ.

އިސްލާމީ ދައުލަތް ފުޅާވެ ބޮޑުވުމުގެ ނަތީޖާއަކީ އިސްލާމީ ދައުލަތަކީ ބާރުގަދަ އަދި މުއްސަނދި ދައުލަތަކަށް ވުމެވެ. މި ކަމުގެ ސަބަބުން، ވެރިކަމުގެ ތެރެއަށާއި، އަދި، އާންމު ދިރިއުޅުމުގެ ތެރެއަށް ވެސް، މުއްސަނދިކަން އައިސް، ތަރަފުގެ ދިރިއުޅުން، މުއްސަނދިކަމާ ގުޅިގެން އަންނަ އުފަލާއި އަރާމާއި ދުނިޔަވީ ހިތްހަމަޖެހުމަކީ ދުނިޔޭގެ ހުރިހައި ވެސް ބޭނުންކަމުގައި ބެލެވޭ ދިރިއުޅުން، ވަނުމެވެ. އުމަވީ ދައުލަތުގެ ޚަލީފާވެރި ގިނަ ބޭކަލުންނަކީ ވެސް އިސްލާމީ އުސޫލަތަކާ ދުރުވެވަޑައިގެންނެވި ބޭކަލުންނަށް ވުމެވެ. މިސާލަކަށް އުމަވީ ދައުލަތުގެ ދެވަނަ ޚަލީފާ ޔަޒީދު ސިފަކުރެވުނީ ރަލުގެ މަސްތުގައި ދުވަސްތައް ހޭދަކުރެއްވި ޚަލީފާއެއްގެ ގޮތުގައެވެ. މީގެ އިތުރުން، އުމަވީންގެ ދުވަސްވަރު، ސިޔާސީ އިދިކޮޅު މީހުންނާ ހަނގުރާމަކޮށް އެމީހުން ނެތިކޮށްލެވުނެވެ.

މިނަންގަތް ސިޔާސީ ހަމަނުޖެހުމާއި އަދި އެކަމާ ވިދިގެން ކުރެވުނު ހަނގުރާމަތަކާއި އަދި އިސްލާމީ ދައުލަތް ފުޅާވެ، ބޮޑުވެ މުސްލިމުންގެ ދިރިއުޅުމަށް މި ބޮޑު ބަދަލު ގެނުވި މުއްސަނދިކަމާއި، މި ހުރިހާ ކަމެއް ވެގެން ދިޔައީ ބައެއް މުސްލިމުން، އެމީހުންގެ އަމިއްލަ ނަފްސު މުރާޖައާކޮށް، އެމީހުންގެ ދިރިއުޅުން ހުރީ އިސްލާމީ އަޚުލާގީ މަގުގައިތޯ ސުއާލުކުރުން މެދުވެރިކުރުވި ކަންކަމަށެވެ. މިފަދަ ސުއާލުތައްކޮށް، ތިމާގެ އަމިއްލަ ނަފްސު ހެޔޮ މަގަށް އެޅުވުމަށްޓަކައި، ބައެއް މުސްލިމުން ޚިޔާރުކުރި މަގަކީ އަޅުވެރިކަމާއި ޒުހުދުގެ މަގެވެ. ސިޔާސީ އަދި އިދާރީ ކަންކަމާ ވެސް ދުރުވެ ތިބެއެވެ. ގިނަގިނައިން ނަމާދުކޮށް ރޯދަހިފައި، ޒިކުރުކޮށް މާތްރަސްކަލާނގެ މަތީން ހަނދުމަކުރުމުގައި ދެމިތިބެ، ދުނިޔަވީ އުފަލާއި އަރާމު، އެ ކަންކަމީ ހުއްދަވެގެންވީ ކަންކަމުގައި ވިޔަސް، އެފަދަ ކަންކަމާ ދުރުހެލިވުމެވެ. އެދުވަސް ވަރު، އާދެ، ހިޖުރައިގެ ފުރަތަމަ ގަރުނުގެ ފަހުކޮޅުގައްޔާއި ދެވަނަ ގަރުނުގެ ކުރީ ކޮޅު، އުޅުއްވި މި ފަދަ މަޝްހޫރު ބޭކަލުންގެ ތެރޭގައި ހަސަނު އަލްބަސްރީ ހިމެނިވަޑައިގަތެވެ.

ހަސަނު އަލްބަސްރީގެ ދީނީ އަދި އަޚުލާގީ ހައްސާސިއްޔަތު ދެނެގަނެ، އޭނާގެ އަޅުވެރިކަމާއި ޒުހުދުގެ ސިފަ ވަޒަންކޮށްލުމުގެ ގޮތުން، އޭނާ ލިޔުއްވި ކަމަށް ބުނެވޭ ސިޓީއެއްގެ ވާހަކައިން ތަން ކޮޅެއް މިތާ ނަކަލުކޮށްލާނަމަވެ. ސޫފިއްޔަތުގެ ފުރަތަމަ މަރުހަލާކަމުގައި ބެލެވޭ ޒުހުދުގެ މަރުހަލާގެ ހިއްސީ ތަސައްވުރެއް ލިބިގަނެ، އެކަމުގައި އެކުލެވޭ މައިގަނޑު ސިފަތައް ވެސް ދެނެގަތުމަށް ޓަކައެވެ.

ހަސަނު އަލްބަސްރީގެ މި ދެންނެވި ސިޓީ ލިޔުއްވީ އުމަރު ބިން އަބްދުލްއަޒީޒުގެފާނަށެވެ. މި ކަލޭގެފާނަކީ އުމަވީ ދައުލަތުގެ ޚަލީފާއެކެވެ. މިކަލޭގެފާނަކީ އުމަވީ ދައުލަތުގެ އެހެން ޚަލީފާއިންނާ ޚިލާފަށް ޒާހިދު، ދީންވެރި، އަދުލުވެރި ޚަލީފާއެއްގެ ގޮތުގައި ފާހަގަކުރެވުނު ހާކިމެކެވެ. މިހެންވެ، އޭނާއަށް 'ހެޔޮ މަގުގައި ދެމިހުންނެވި ފަސްވަނަ ޚަލީފާ'ކަމުގެ ލަގަބު ދެވިފައެވެއެވެ. އާދެ، ސަލާމާއި ސަލަވާތްލެއްވި އިތުރު ރަސޫލާއަށް ފަހު، ޚަލީފާއިން ކަމުގައި އިސްވެވަޑައިގެންނެވި އަބޫބަކުރުގެފާނާއި އުމަރުގެފާނާއި އުޘްމާނުގެފާނާއި އަލީގެފާނާއި މި ހަތަރު އަސްހާބުބޭކަލުންގެ އިތުރުންނެވެ. އުމަރު ބިން އަބްދުލް އަޒީޒު ވެރިކަން ކުރެއްވީ ހިޖުރައިން 99ވަނަ އަހަރުން ފެށިގެން 101ވަނަ އަހަރަށެވެ. މި ތާރީޚު މަތީން ހަނދާންކޮށްލުމުން އޭނާއަށް ހަސަނު އަލްބަސްރީ ލިޔުއްވި ސިޓީގެ ތާރީޚު ވެސް ލަފާކޮށްލެވޭނެއެވެ.

އުމަރު ބިން އަބްދުލް އަޒީޒަށް ހަސަނު އަލްބަސްރީ ލިޔުއްވައި ސިޓީގައި ނަސޭހަތްތެރިވެ ވަޑައިގެން، ވިދާޅުވެފައި ވެއެވެ. "ދުނިޔޭގެ ކެހިވެރިކަމާ މެދު ރަނގަޅަށް ސަމާލުވެވަޑައިގެން ހުންނަވާށެވެ. އެހެނީ ދުނިޔެއަކީ ހަރުފައެއް ކަހަލަ އެއްޗެކެވެ. އޭގެ ހަން، ބޭރު ފުށް، އަތުގެ ބީހިލުމަށް އޮމާނެވެ. ނަމަވެސް އޭގެ އެތެރެފުށުގައި އެކުލެވިގެންވަނީ މަރާލާނޭ ފަދަ ގަދަފަދަ ވިހައެކެވެ. މަނިކުފާނަށް ދުނިޔެއިން އުފާ ލިއްބައިދޭ ކަންކަމުން ދުރުހެލިވެ ވަޑައިގެން، ދުނިޔެއިން ބޭނުންޖެހޭ އެންމެ ކުޑަ މިންވަރަކުން ފުއްދަވައިލައްވާށެވެ. ދުނިޔެއާ މެދު، އެބަހީ ދުނިޔޭގެ އުފަލާއި ލައްޒަތު ހޯއްދެވުމުގެ މަސައްކަތާ މެދު، އަޅައިލެއްވުން ދޫކޮށްލައްވާށެވެ. އެހެނީ ދުނިޔެ މެދުވެރިކުރުވާ ފުރުސަތުތައް މަނިކުފާނު ވެސް ދެކެވަޑައިގެންފީމު ނޫންތޯއެވެ؟ ހަމަ ޔަގީންނުން ވެސް ދުނިޔެ ދޫކޮށްލައްވާން ޖެހިވަޑައިގަންނަވާނޭކަން މަނިކުފާނަށް އެނގިވަޑައިގެންވޭނޫންތޯއެވެ؟ ދުނިޔެ ކުރިމަތިކުރާ ދަތި އުނދަގޫތައް، ސާބިތުވެ ހުންނަވައި، ތަހައްމަލުކުރައްވާށެވެ. ލުއި ފަސޭހަކަން މަނިކުފާނަށް ލަސްނުވެ ލިބިވަޑައިގަންނަވާނޭކަމުގެ އުންމީދުގައެވެ. މަނިކުފާނަށް ހިތްޕުޅުހަމަޖެހުން، ގިނައިން ދުނިޔެ މެދުވެރިކުރުވި ވަރަކަށް ދުނިޔެއާ މެދު ޝައްކުކުރައްވާށެވެ. އެހެނީ، ދުނިޔަވީ މީހާ، ދުނިޔެއިން އޭނާއަށް ލިބޭ އުފަލާ މެދު ހިތްހަމަޖެހި، ދުނިޔެއިން އޭނާއަށް ރައްކާތެރިކަން ލިބިއްޖެ ކަމަށް ހީކުރެވިއްޖެ ނަމަ، ލަވާފައި ކޮންމެވެސް ހިތް ހަމަނުޖެހުމަކާ ދިމާއަކަށް ދުނިޔެ އޭނާ ގެންދެއެވެ. އެހެނީ، ދުނިޔެއިން އެއްޗެއް އޭނާއަށް ލިބިއްޖެކަމަށް ހީވެ، އޭގެ މަތީ އޭނާ އިށީނދެއްޖެ ހިނދު، ކުއްލިއަކަށް ދުނިޔެ އެފުށް މިފުށަށް ޖެހިދެއެވެ. އެހެންވެ، ސަމާލުވެވަޑައިގެން ހުންނަވާށެވެ! ދުނިޔެ މެދުވެރިކުރުވާ އުއްމީދުތަކަކީ މުޅިން ދޮގު އުންމީދުތަކެކެވެ. ދުނިޔެއިން ހާސިލުކުރެވިދާނޭކަމަށް ބަލާކަންކަމީ މުޅިން ދޮގުކަންކަމެވެ..."

ހަސަން އަލްބަސްރީގެ މި ސިޓީފުޅުގެ މި ބައިގައި ދުނިޔޭގެ ހެއްލުންތެރިކަމުގައި ނުޖެހުމަށް ބާރުއަޅުއްވައިފައިވާ މިންވަރު ފާހަގަކުރެވެއެވެ. ދުނިޔެއަކީ ހަރުފައެއްކަމާއި ދުނިޔޭގެ އުފާތަކަކީ ވަގުތީ އުފާތަކެއްކަމާއި އިންސާނާ މަރުވެ، ދުނިޔެއިން ނިކުމެގެން ދާން ޖެހޭނޭ ދުވަސް އަންނާނޭކަމާއި، އަދި އެހެންވެ، ދުނިޔެ އެދިގެން ނޫޅުމަށާއި ދުނިޔޭގައި ދިރިއުޅުމުގައި މަދު އެތިކޮޅަކުން ފުއްދައިލުމަށް އޭނާގެ ސިޓީގައި ޚަލީފާ ޢުމަރު ބިން ޢަބްދުލްޢަޒީޒަށް ނަސޭހަތްތެރިވެވަޑައިގެން އިރުޝާދުދެއްވައިފައިވެއެވެ.

ހަސަނުލްބަސްރީގެ ސިޓީފުޅުގައި އަދި އިތުރަށް ވެސް ވިދާޅުވެފައި އޮވެއެވެ. ދުނިޔޭގައި އުޅުމުގައި ފަގީރު ހާލަތު ޚިޔާރުކޮށްގެން އުޅުމަށެވެ. މި ކަމަށް ބާރުދިނުމުގެ ގޮތުން ނަބީބޭކަލުންގެ މިސާލުތައް އެކަލޭގެފާނުގެ ސިޓީފުޅުގައި ގެންނަވައި ބަޔާންކުރައްވައިފައިވެއެވެ. ސަލާމާއި ސަލަވާތް ލެއްވި އިތުރު މުހައްމަދުގެފާނާއި މޫސާގެފާނާއި އަދި އީސާގެފާނަކީ ވެސް މަދު މިންވަރަކުން ފުއްދަވައިލައްވައިގެން ފަގީރު ހާލުކޮޅު ޚިޔާރުކުރެއްވައިގެން ދުނިޔޭގައި އުޅުއްވި ބޭކަލުންކަމުގައި ހަސަނުލްބަސްރީގެ ސިޓީފުޅުގައި ވިދާޅުވެފައި އޮވެއެވެ.

މި ސިޓީއިން، އެންމެ ފުރަތަމަ ސޫފީންކަމުގައި ބެލެވުނު ބޭބޭފުޅުންގެ ޚާއްސަ ބައެއް ސިފަތައް ފާހަގަކޮށްލެވެއެވެ. ދުނިޔޭގެ އުފާތަކުގެ އަވައިގައި ނުޖެހުމެވެ. ދުނިޔެއިން ލިބޭން އޮތް އެއްޗެއްގެ އެންމެ މަދު މިންވަރުން ފުއްދައިލައި، ފަގީރު ހާލަތު ޚިޔާރުކޮށްގެން އުޅުމެވެ. އާދެ، ޒުހުދުވެރި އަޅުވެރި ދިރިއުޅުމެއް ޚިޔާރުކޮށްގެން ދުނިޔަވީ ހަޔާތް ވޭތުކޮށްލުމެވެ.

މި ކަން އެންމެ ފުރަތަމަ ފާހަގަކޮށްލެވުނު އިރު، ހަސަން އަލްބަސްރީ އުޅުއްވީ އިރާގުގައެވެ. އިރާގުގެ ބަސްރާގައްޔާއި ކޫފާގައެވެ. ދެން، އެ ރަށްރަށުން ފެށިގެން އައި މި ޒުހުދުވެރިކަމާއި އަޅުވެރިކަމުގެ ދިރިއުޅުން، އޭރުގެ އިސްލާމީ ދުނިޔޭގެ އެހެން ހިސާބުތަކަށް ވެސް ފެތުރިގެން ދިޔައެވެ. ޚާއްސަ ގޮތެއްގައި ޚުރާސާނަށެވެ. ޚުރާސާނަކީ މިއަދުގެ އުތުރު އިރުމަތީ އިރާނާއި އަފްޣާނިސްތާނާއި އަދި މެދު އޭސިޔާގެ ބައެއް ހިމެނޭ ސަރަހައްދެކެވެ. ޚުރާސާނުގެ އޭރުގެ މައި ރަށްތަކަކީ ނީޝާޕޫރާއި މަރްވުއާއި ހިރާތާއި ބަލްޚެވެ. (މި ރަށްރަށުން ނީޝާޕޫރު މިއަދު އޮތީ އީރާނުގައެވެ. އަދި މަރްވުއަކީ ތުރުކުމާނިސްތާނުގެ ތަނެކެވެ. ހިރާތާއި ބަލްޚު ހިމެނެނީ އަދުގެ އަފްޣާނިސްތާނުގައެވެ.) މި ރަށްތަކަކީ އެ ދުވަސްވަރުގެ އިސްލާމީ ދުނިޔޭގައި ކިޔެވުމުގެ މަރުކަޒުތައްކަމުގައި ބެލެވުނު، ނަން މަޝްހޫރު ރަށްތަކެވެ. އެ ދުވަސް ވަރު – އާދެ، ހިޖުރައިން ދެވަނަ ގަރުނުގެ ކުރީކޮޅުން ފެށިގެން - ދީނީ އަދި ސިޔާސީ ހަރަކާތްތަކުގެ މަރުކަޒަކަށް ޚުރާސާނު ވިއެވެ. އުމަވީ ދައުލަތް ވައްޓައިލުމުގެ ހަރަކާތް ފެށިގެން އައީ ޚުރާސާނުންކަން ހަނދާންކޮށްލުމުން މި ކަމަށް ހެކިލިބެއެވެ. އެ ހަރަކާތުގެ އެންމެ އިސް އެއް ވެރިޔަކަށް ހުންނެވީ ޚުރާސާނުގެ ބޭކަލެއްކަމަށްވާ އަބޫ މުސްލިމެވެ. (ނުނިމޭ)