ޑރ. ޢަބަދުލްޣަފޫރު ޢަބްދުްރަޙީމް

ސޫފިއްޔަތާ ބެހޭ ގޮތުން ލިޔާ މި ލިޔުމުގެ ދެވަނަ ބައިގައި ބަލައިލާން މި ގަސްދުކުރަނީ 'ސޫފިއްޔަތު' މި ލަފުޒުގެ އަސްލުގެ މައްޗަށެވެ. މި ލަފުޒު އުފެދިގެން އައި ގޮތާއި އޭގެ މާނައިގެ މައްޗަށެވެ. މީގެ އިތުރަށް މި ބައިގައި ސޫފިއްޔަތުގެ ޢިލްމުގެ ބައެއް ތައާރުފު ވެސް ގެނެސްދެވޭނެއެވެ.

ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލީ ލަފުޒާ ބެހޭ ގޮތުން މައިގަނޑު ދެ ގޮތަކަށް ވާހަކަދެކެވެއެވެ. ފުރަތަމަ ގޮތަކީ ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލީ ލަފުޒު ސޫފު ނުވަތަ ކެހެރި ފޭރާމާ ގުޅުވައިލުމެވެ. ދެވަނަ ގޮތަކީ ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލީ ލަފުޒު ޔޫނާނީ ސޯފިޔާ ނުވަތަ ހިކުމަތް މި ލަފުޒާ ގުޅުވާލުމެވެ. މިދެ ގޮތުގެ މައްޗަށް ތަފުސީލީ ނަޒަރެއް ހިންގައިލާނަމެވެ.

ދެންމެ ދެންނެވި ހެން، އެންމެ އާންމު ގޮތެއްގައި ސޫފީއްޔަތުގެ ލަފުޒުގެ އަސްލު ގުޅުވާލަނީ 'ސޫފީ ފޭރާމު'ގެ ހެދުންލުމާއެވެ. މިތާގައި 'ސޫފީ ފޭރާމޭ' ބުނެ އިޝާރަތްކުރެވެނީ ބަކަރި ފަދަ ޖަނަވާރުގެ ކެހެރިން ވިޔެފައި ހުންނަ ކުރަކި ފޭރާމުގެ ހެދުމެވެ. މިފަދަ ފޭރާންލުން ރަމްޒުކޮށްދެނީ 'ސޫފީން'ނަކީ ދުނިޔެވީ އެދުންތަކުގެ އަޅުންނަށްނުވެ ތިބި ޒާހިދު ބަޔެއްކަމުގައެވެ. ފަގީރުކަން އަމިއްލައަށް އިޚްތިޔާރުކޮށް، އެ ކަމާ ރުހި ގަބޫލުވެ، މަދު އެތިކޮޅަކުން ފުއްދާލައިގެން ތިބުމެވެ.

މިފަދަ ފޭރާންލައްވައި، އަޅުކަމުގައި މަޝްޣޫލުވެ، ޒުހުދުވެރި ގޮތުގައި އުޅުއްވި ބަޔަކު އެންމެ ފުރަތަމަ ފެނިގެން ދިޔައީ، ހިޖުރައިން ދެވަނަ ގަރުނުގެ ކުރީކޮޅުގައި އަވަހާރަވި އިމާމު ހަސަން އަލްބަސްރީގެ ދަރިވަރުންގެ ތެރޭގައި ހިމެނުނު ޢަބްދުލްވާޙިދު ބިން ޒައިދުގެ ބައެއް އަސްޙާބުގެން ތެރެއިންކަމުގައި އިބްނު ތައިމިއްޔާ އޭނާގެ ފިޤްހުއް ތަސައްވުފި، މި ފޮތުގައި، ލިޔުއްވައެވެ. މީގެ މާނައަކީ ދުނިޔެއަށް ފުރަގަސްދީ އަޅުވެރިކަމާއި ޒުހުދުވެރިކަން އިސްކުރި، އެ ބަޔަކަށް، ސޫފީންނޭ ކިޔުނު ޖަމާޢަތެއްގެ ބަޔެއް ހިޖުރައިން ދެވަނަ ގަރުނުގެ މެދެއްހާ ހިސާބުގައި ފާޅުވިކަމެވެ. ނަމަވެސް، އެ މީހުން އަމިއްލައަށް ތިމަންމެންނީ ސޫފީންނޭ ކިޔައި ނޫޅުނަސް، ސޫފީންނޭ ކިޔައި މި ސިފަ، ފަހުގެ ތާރީޚެއްގައި އެ މީހުންނަށް ދެވުނުކަން ވެސް އިބްނު ތައިމިއްޔާ އޭނާގެ މި ދެންނެވި ފޮތުގައި ފާހަގަކުރައްވައެވެ. މިއިން ދޭހަވަނީ ސޫފީންގެ ޖަމާއަތްތައް ދެވަނަ ގަރުނުގައި އުޅުނު ކަމުގައި ވިޔަސް، އެ ނަން އޭރު އަދި ނުކިޔޭކަމެވެ. މިއީ މައްސަލައެއް ނޫނެވެ. އިސްލާމީ އެހެން ޢިލްމުތަކުގެ ނަންވެސް ޢިލްމުތައް ތަރައްގީވުމަށް ފަހު ކިޔިފައި އެބަ ހުއްޓެވެ. މިސާލަކަށް ފިގުހުގެ ޢިލްމަށް އަބޫ ހަނީފާ (އަވަހާރަވީ ހިޖުރައިން 150ވަނަ އަހަރު) ދެއްވައިފައިވާ ނަމަކީ ހަލާލުކަންކަމާއި ހަރާންކަންކަން ދެނެގަތުމުގެ އިލްމެވެ. ނަމަވެސް، ފަހުން މި ނަން ބަދަލުވެގެން ދިޔައީ ފިގުހުގެ ޢިލްމަށެވެ. އެހެންވެ، ސޫފިއްޔަތުގެ ލަފުޒު ފަހުން ނަމަވެސް ސޫފީގެ އެ ބަހީ ކެހެރީގެ ފޭރާމާ ގުޅުވައިލުމަކީ އެ ދެ ލަފުޒުގެ ގުޅުމެއް ނެތްކަން ލާޒިމުކުރާ ކަމަކަށް ކޮންމެހެން ނުވެއެވެ.

މީގެ އިތުރަށް ބައެއް ޢިލްމުވެރީން ވިދާޅުވަނީ ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލަކީ އަރަބި ބަހެއް ނޫންކަމެވެ. މިސާލަކަށް، ހިޖުރައިން ހަތަރުވަނަ ގަރުނާއި ފަސްވަނަ ގަރުނެގެ ތެރޭގައި އުޅުއްވި، އަބޫ އަލްޤާސިމް އަލްޤުޝައިރީ، ސޫފިއްޔަތުގެ އެންމެ މަޝްހޫރު އެއް ފޮތް ކަމުގައިވާ އޭނާގެ އައްރިސާލާގައި ބަޔާންކުރައްވަނީ މި ލަފުޒުގެ އަސްލު ގުޅެނީ ޔޫނާނީ ބަހުގެ 'ސޯފިއާ'އާ (Sophia) ކަމެވެ. މާނައަކީ 'ހިކުމަތެވެ'. މި ވާހަކަ އެންމެ ފުރަތަމަ ލިޔުއްވީ ބައިރޫނީކަމުގައި ބެލެވެއެވެ. އަދި، އޭނާ ދެކެލައްވާ ގޮތުގައި މި ލަފުޒު އަރަބި ބަހަށް އައީ ހިންދީންގެ ބަހެއް މެދުވެރިކޮށެވެ. އެ ލަފުޒު އަރަބި ބަހަށް ވަނީ ސީދާ ޔޫނާނީ ބަހުންކަމުގައި ވިޔަސް ނޫނީ ހިންދުކަރައިގެ ބަހެއް މެދުވެރިކޮށް ކަމުގައި ވިޔަސް، އަލްގުޝައިރީގެ ނަޒަރުގައި ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލު ގުޅެނީ ޔޫނާނީ ސޯފިއާއާއެވެ. (އަލްގުޝައިރީއާއި އަދި އޭނާގެ ރިސާލަތުގެ ޚުލާސާއެއް ސޫފީ ލިޔުންތަކުގެ ވާހަކަ ގެނެސްދޭ އިރު ގެނެވޭނެއެވެ.)

ވޮލް ހޯމަރާއި މާސިނިޔޫނ ފަދަ މުސްތަޝްރިގުން ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލު 'ތިއޮސޮފީ'އާ ވެސް ގުޅުވާލައެވެ. ތިޔޯސޮފީގެ މާނައަކީ 'އިލާހީ ހިކުމަތެވެ'. ތިޔޯސޮފިސްޓުންނަކީ މާތްރަސްކަލާނގެ ދެކެ ލޯބިވާ އިލާހީ ހިކުމަތުގެ އަހުލުވެރީންނެވެ. ތިއޯސޮފީގެ މާނަތަކަށް ބަލައިލާ އިރު، އިހުގައި ތިއޮލޮޖީގެ މުރާދިފެއްގެ (ސިނޮނިމެއްގެ) ގޮތުގައި ބޭނުންކުރެވުނެވެ. މީގެ އިތުރަށް، ތަޖުރިބާތައް ކުރުމުގެ މައްޗަށް ބުރަވެ މާވަރާއީ ދުނިޔެ ދެނެގަތުމާއި އަދި، އެފަދަ ތަޖުރިބާތަކާ ނުލައި، މައުރިފާގެ މައްޗަށް، ހިތަށް އެނގޭ އެނގުމުގެ މައްޗަށް، ބިނާކޮށް މާވަރާއީ ކަންކަން ދެނެގަތުން ވެސް ތިއޯސޮފީގެ މާނަތަކުގެ ތެރޭގައި ހިމެނެއެވެ.

ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލީ ލަފުޒުކަމުގައި ސޯފިޔާ ނުވަތަ ތިޔޮސޯފިޔާ ބެލިކަމުގައި ވިޔަސް ނިކުންނަ މައްސަލައެއް އެބަ އޮތެވެ. ކުރީން ދެންނެވި ހެން، ސޫފިއްޔަތާ ސޯފިޔާ ގުޅުވައިލަދިން ފުރަތަމަ ޢިލްމުވެރިޔަކީ ބައިރޫނީއެވެ. މިކަމަށް އިޝާރަތްކުރެވޭ އޭނާގެ ލިޔުމުގައި 'ސޯފިއާ' ލިޔެފައިވަނީ ސީނެއް ބޭނުންކޮށްގެންނެވެ. ނަމަވެސް ސޫފިއްޔަތުގައި މި އޮންނަނީ ސޯދެކެވެ. އަދި ސޯފިއާއަކީ ކުރީން ވެސް އަރަބި ބަހަށް ވަދެފައި ސީނަކުން ލިޔެވިފައި އޮތް ލަފުޒެކެވެ. ޔޫނާނުގެ 'ފިލޯސޮފީ' (ހިކުމަތަށް ލޯބިކުރުން) އަރަބި ބަހަށް ވަން އިރު، ފަލްސަފާއަށް ވެއެވެ. ނަމަވެސް، ސޫފިއްޔަތު އެއީ ސޯފިޔާއާ ގުޅުވައިލާ އިރު، ބައިރޫނީގެ ވާހަކައިގައި ސޫފިއްޔަތު މި ލަފުޒު ގެނެވުނު އިރު، އެލަފުޒު ލިޔެފައިވަނީ ސީނެއް ބޭނުންކޮށްގެންނެވެ. އެ ވާހަކައިގައި ބައިރޫނީ ބަޔާންކުރައްވަނީ ހަގީގަތުގައި ވުޖޫދުގައި ވުމަކީ ވުޖޫދުގައި ވުމަށް އެހެން އެއްވެސް ފަރާތަކަށް ބޭނުން ނުވާ ވުޖޫދުވުމެވެ. ވުޖޫދުގައި ވުމަށް އެހެން ފަރާތެއްގެ ބޭނުން ޖެހޭ އެއްޗެހީގެ ވުޖޫދުވުމަކީ ހަގީގީ ވުޖޫދުވުން ނޫންކަމާއި އެއީ ޚިޔާލީ ވުޖޫދުވުމެއް ކަމުގައެވެ. މީގެ މާނަ އިންސާނެއް ވުޖޫދުގައި ވުމުގެ މައްޗަށް ބަލާލުމުން ފެންނާނެއެވެ. އޭނާ ދިރިހުރުމުގެ އެކިއެކި މަރުހަލާތަކުގައި އޭނާގެ ސޫރައަށް ބަދަލުތަކެއް އައިސް، އޭނާއަށް ތަފާތު ސިފަތައް ލިބެއެވެ. ތުއްތު އިރުގެ ސިފައެވެ. ކުޑަ އިރުގެ ސިފައެވެ. ޒުވާން އިރުގެ ސިފައެވެ. އަދި މުސްކުޅި އިރުގެ ސިފައެވެ. އަދި އެންމެފަހުން މަރުވެދިޔުމުން ލިބޭ ސިފައެވެ. މީގެ މާނައަކީ އިންސާނީ ވުޖޫދަކީ ހަގީގީ ވުޖޫދަކަށް ނުވުމެވެ. އަދި އެއީ ޚިޔާލީ ވުޖޫދަކަށް ވުމެވެ. ހަގީގީ ވުޖޫދަކީ ކޮބައިކަމާއި އަދި ޚިޔާލީ ވުޖޫދަކީ ކޮބައިކަން ބަޔާންކުރެއްވުމަށް ފަހު، ބައިރޫނީ ވިދާޅުވަނީ މިއީ 'ސޫފީންގެ' ރައުޔުކަމަށެވެ. މި ތަނުގައި ފާހަގަކޮށްލާން ޖެހޭ ކަމަކީ ބައިރޫނީ ސޫފީން މިތާ މިބޭނުންކުރަނީ ޔޫނާނީ 'ސޮފިސްޓުންގެ' މާނައިގައެވެ. ހިކުމަތުގެ މީހުންގެ މާނައިގައެވެ. މި ސޮފިސްޓުންނަކީ މީލާދުގެ ކުރީގެ ފަސްވަނަ ގަރުނުގައި، އެތަންސުގައި، އެއްތަނުން އަނެއް ތަނަށް ދަތުރުކޮށް، އެކި ތަންތަނުގައި، އަމިއްލަ ބުއްދިއާއި ހިކުމަތް ބޭނުންކޮށްގެން، ކިޔަވައިދޭން އުޅުނު އެދުރުންގެ ބަޔެކެވެ. ކޮންމެއަކަސް ބައިރޫނީގެ 'ސޫފީއްޔަތުގެ' ލަފުޒު އަލްޤުޝައިރީ އިސްލާމީ ސޫފިއްޔަތާ މި ހިސާބުން ގުޅުވައިލެއްވީއެވެ. އިސްލާމީ ސޫފީންނަކީ ވެސް، ދުނިޔޭގެ ދަޅަތަކަށް ހެއްލުންތެރިނުވެ އަޅުވެރި ޒުހުދުވެރީންނަށްވެ، އެ ގޮތުން ބުއްދިވެރި ހިކުމަތުގެ އަހުލުވެރި ބަޔަކަށްވީތީއެވެ.

މި ހިސާބުން ހިކުމަތާ ބެހޭ ގޮތުން އެއްޗެއް ބުނެލާން ޖެހެއެވެ. އޭގެ މާނަ ފަހުމުވެ ދިޔުމަށް ޓަކައެވެ. ހިކުމަތުގެ މާނަ އެތައް ކަމަކާ ގުޅެއެވެ. ޢިލްމުވެރިކަމެވެ. ހަޔާތުގެ ތަޖުރިބާއެވެ. ބުއްދިވެރިކަމެވެ. މި ކަންކަމުގެ އަލީގައި ކަންކަމުގެ ހަގީގަތް ދެނެގަތުމެވެ. އަދި، މިހުރިހާ ކަންކަމެއްގެ މައްޗަށް ބިނާކޮށް ނަސޭހަތްދީ ކަންކަމުގެ ހެޔޮގޮތް ބުނެދިނުމެވެ. އަދި، މި ކަންކަމާ ގުޅިފައި އޮންނަ މާތް އަޚުލާގީ ސިފަތަކެވެ. ހިކުމަތުގެ ހިއްސީ މާނައެއް ލިބިގަތުމަށް ޓަކައި ކީރިތި ޤުރުއާނުގައި ނަންގަނެވިފައިވާ ހިކުމަތްތެރި ބޭކަލެއްގެ ވާހަކައާއި އޭނާ ހިކުމަތްތެރި ވާހަކަކޮޅަކަށް ބަލައިލުން އެންމެ ރަނގަޅު ކަމަށް ދެކެމެވެ.

ކީރިތި ޤުރުއާނުގައި ލުޤުމާނުގެފާނުގެ ވާހަކަ ނަންގަނެވިފައިވެއެވެ. ހިކުމަތްތެރި ބޭކަލެއްގެ ގޮތުގައެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ ނަމުން ނަންދެވިފައި އޮންނަ ލުޤުމާނު ސޫރަތުގައެވެ. އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިކަލުންނަށް ދެއްވި ހިކުމަތްތެރި ނަސޭހަތުގެ ބަސްކޮޅަށް ބަލައިލުމުން ހިކުމަތުގެ ހިއްސީ މާނައެއް ލިބެއެވެ. އެކަލޭގެފާނު، އެކަލޭގެފާނުގެ ދަރިކަލުންނަށް، ނަސޭހަތްދެއްވައި ވިދާޅުވަނީ ޝިރުކުނުކުރުމަށެވެ. އަދި މިއީ ބޮޑުވެގެންވާ ކުށެއްކަމެވެ.

ލުޤުމާނުގެފާނު މިހެން ވިދާޅުވުމުގެ ހިކުމަތަކީ ކޮބައިތޯއެވެ؟ ޝިރުކުކުރުމުގެ މަގުސަދަކަށް ވެފައި އޮންނަނީ ބުދެއް ފަދަ ކޮންމެވެސް އެއްޗެއް މެދުވެރިކޮށް މާތްރަސްކަލާނގެ ރަސްކަންފުޅާ ބުދަށް އަޅުކަންކުރާ މީހާގެ ނަފުސު ގުޅުވައިލުމެވެ. ކީރިތި ޤުރުއާނުގެ ޒުމަރު ސޫރަތުގެ ތިންވަނަ އާޔަތުގައި ބަޔާންކޮށްދީފައިވާ ފަދައިންނެވެ. ނަމަވެސް، އިސްލާމީ ދީނީ ނަޒަރަކުން ބަލާއިރު، އަޅުކަންކުރުމަކީ އޭގެ ޒާތަށް ޓަކައި ކުރެވޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. އަޅުކަންކުރުމުގެ މަގުސަދުކަމުގައި ބެލެވޭ އަޅުވެރިޔާގެ އަމަލުތައް އިސްލާހުކޮށް، އަޚުލާގީ ގޮތުން ހެޔޮލަފާ މީހަކަށްވުމަށް ޓަކައި ކުރާން އޮންނަ ކަމެކެވެ. އާދޭހެވެ! އެއީ އިސްލާހުވުމަށް އޮންނަ ވަސީލަތެކެވެ. މިއާ ޚިލާފަށް، ބުދަށް އަޅުކަންކުރުން ނިމިގެންދަނީ އެ ކަމުގެ ޒާތަށް ޓަކައި ކުރެވޭ ކަމެއްގެ ގޮތުގައެވެ.

ޝިރުކުކުރުމަކީ އެންމެ ބޮޑު ފާފައިގެ ތެރޭގައި ހިމެނިފައި އޮންނަނީ މިހެން ވެގެންނެވެ. އެ ކަމުގެ ސަބަބުން، ދީނުގެއާއި އަދި އަޅުކަމުގެ އެންމެ ބޮޑު މަގުސަދު - އަޅުވެރިޔާގެ ނަފުސު އިސްލާހުކުރުން - ގެއްލިގެންދާތީއެވެ. އެހެންވެ، މާތްރަސްކަލާނގެ މަތީން ހަނދުމަކޮށް، ހެޔޮލަފާ މީހަކަށް މުއުމިނާވުމުގެ މައި މަގުކަމުގައި، ވަސީލަތްކަމުގައި، އިސްލާމް ދީނުގައި، ނަމާދުކުރުން ޝަރުއުކުރެވުނެވެ. ނަމަވެސް، ނަމާދަކީ ވެސް، އަދި އެ އަޅުކަން ރަމްޒުކޮށްދޭ މާތްރަސްކަލާނގެއަށް އީމާންވާ އީމާންވުމަކީ ވެސް، އެ ކަންކަމުގެ ޒާތަށްޓަ ކައި ކުރުމަށް ޝަރުއުކުރެވިފައި އޮންނަ ކަމެއް ނޫނެވެ. މި ކަމަށް އިޝާރަތްކޮށް، އަންޢާމު ސޫރަތުގެ 158ވަނަ އާޔަތުގައި އަންގަވަނީ އީމާންކަމުގެ މަތީގައި ތިބެ އެއްވެސް ހެޔޮ އަމަލެއް ނުކުރެވޭ ނަމަ، އެ ކަމުގެ ފައިދާއެއް އާޚިރަތް ދުވަހުން ނުކުރާނޭކަމެވެ. އީމާންކަމުގެ ފައިދާކުރާނީ އީމާންކަމުގެ މަގުސަދު ހާސިލުވެގެންނެވެ. މުއުމިނާއަކީ އަޚުލާގީ ގޮތުން ހެޔޮލަފާ މީހަކަށް ވެވިގެންނެވެ. ޢަންކަބޫތު ސޫރަތުގެ ސާޅީސް ފަސްވަނަ އާޔަތުގައި ބަޔާންކުރައްވައިފައިވާ ފަދައިންނެވެ. މާތްރަސްކަލާނގެ މަތީން ހަނދުމަކޮށް، ފާހިޝްކަންތައްތަކާއި މުންކަރާތްތަކާއި އަނިޔާވެރިވުމުން ދުރުހެލިވެގެންނެވެ. މި އާޔަތަކީ ކީރިތި ޤުރުއާނުގެ ދީނީ ތައުލީމާތުތަކުގެ މަގުސަދުތައް ބަޔާންކޮށްދޭ އެންމެ މުހިންމު އާޔަތަށް ވުމުން، ކޮންމެ ހުކުރު ދުވަހަކު ހުކުރު ޚުތުބާގައި މުސްލިމުންނަށް މި އާޔަތް އިއްވައި އެ މަގުސަދުތަކުގެ މަތީން ހަނދާންކޮށްދެވެއެވެ.

ޝިރުކުކުރުމުން ދުރުހެލިވުމަށް ނަސޭހަތްތެރިވުމަށް ފަހު، މި ދެންނެވި ދީނީ އިއުތިގާދުތަކުގެ މަގުސަދުތައް މަތީން، ލުޤުމާނުގެފާނު އޭނާގެ ދަރިކަލުންނަށް ހަނދާންކޮށްދެއްވިއެވެ. ނަމާދުކޮށް މާތްރަސްކަލާނގެ މަތީން ހަނދާކުރުމަށާއި ހެޔޮކަންތައްތައް ކޮށް މުންކަރާތްތަކުން ދުރުވެ، މި ފަދައިން ކަންތައްތައް ކުރުމަށް އެހެން މީހުންނަށް ވެސް ނަސޭހަތްތެރިވެ ބާރުއެޅުމަށާއި ދުނިޔަވީ އިމްތިހާނުތަކަށް ކެތްތެރިވުމަށެވެ. އަދި، މީގެ އިތުރަށް، ބޮޑާވެނުގަތުމަށާއި މަޑުމޮޅިވެރިވުމަށް ވެސް މެއެވެ. އަދި، މީހުންނާ ވާހަކަދައްކައި ހެދުމުގައި އަޑުއުފުލައި ވާހަކަނުދެއްކުމާއި އަދަބުވެރިކަމާ އެކު މަދަނީ ސިފައެއްގައި މުއާމަލާތްކުރުމަށް ވެސް ނަސޭހަތްތެރިވިއެވެ.

މަތީގައި ދެންނެވި ދިޔަ، ލުޤުމާނުގެފާނުގެ ނަސޭހަތުގެ ވާހަކަކޮޅުން ހިކުމަތުގެ މާނަ ފެނިގެންދެއެވެ. އިލްމާއި ތަޖުރިބާގެ މައްޗަށް ބިނާކޮށް ކަންކަމުގެ ހަގީގަތް ދެނެގަނެ، ނަސޭހަތްދީ ހެޔޮ ގޮތް ކަނޑައަޅައި ބުނެދިނުމެވެ. މި ކަމުން ސޫފިއްޔަތުގެ ނަން، ހިކުމަތާ ގުޅައިލެވޭ ގޮތް ފެނެއެވެ. ބުއްދިވެރިވެ، ހެޔޮއަޚުލާގެއްގެ ވެރިޔަކަށްވެ، ހެޔޮލަފާ މީހަކަށް ވުމަށް ސޫފިއްޔަތުގެ ޢިލްމު އެހީވެދޭތީއެވެ.

މި ދެންނެވި ދެ ގޮތުގެ އިތުރަށް ވެސް، ސޫފިއްޔަތު، މި ލަފުޒުގެ އަސްލު އޮޅުންފިލުވައިދިނުމުގެ ގޮތުން ވާހަކަތައް ދެކެވެއެވެ. ސޫފިއްޔަތުގެ ލަފުޒުގެ އަސްލު އެއް ބަޔަކު، 'އަހުލުއްސުއްފާއޭ' އޮންނަ އިބާރާތާ ވެސް ގުޅުވާލައެވެ. އަހުލުއްސުއްފާއަކީ އެންމެ ފުރަތަމަ މައްކާއިން މަދިނާއަށް ހިޖުރަކުރެއްވި މުހާޖިރިއްޔަ ބޭކަލުންގެ (މައްކާގެ މުސްލިމު ބޭކަލުންގެ) ތެރެއިން މަދީނާގައި ތިއްބެވޭނޭ ތަނެއް ނެތުމުން، ވަގުތީ ގޮތުން މަދީނާގެ ނަބަވީ މިސްކިތުގައި ބޭތިއްބުނު ބޭކަލުންނެވެ. މި ބޭކަލުން ފާހަގަކުރެވިފައިވަނީ އޭރު މަދީނާގައި ތިބި މުސްލިމުންގެ ތެރެއިން މާލީ ގޮތުން އެންމެ ނިކަމެތި ބޭކަލުންގެ ގޮތުގައެވެ. ސޫފީންނަކީ ވެސް، ޚާއްސަ ގޮތެއްގައި މި ތަހުރީކުގެ ކުރީކޮޅުގައި، ފަގީރުކަން އެ ބޭކަލުންގެ ދިރިއުޅުއްވުމުގެ ގޮތްކަމުގައި ޚިޔާރުކުރެއްވި ބޭކަލުންނަށްވާތީ 'އަހުލުއްސުއްފާއާއި' ސޫފިއްޔަތުގެ ލަފުޒުގެ އަސްލު ގުޅުވާލެވެނީއެވެ. ނަމަވެސް، އިބްނު ތައިމިއްޔާ ވެސް ފާހަގަކުރައްވާ ފަދައިން، އަރަބި ބަހުގެ ހަމަތަކުގެ މައްޗަށް ބަލާ އިރު، ސޫފިޔައްތު ނެގިފައިވަނީ ސުއްފާއިންކަމަށްވާ ނަމަ ކިޔާން ޖެހޭނީ "ސުއްފީ"އެވެ "ސޫފީ"އެއް ނޫނެވެ.

ސޫފިއްޔަތުގެ ލަފުޒުގެ އަސްލު 'އައްސައްފު'، އާދެ، 'ސަފު' އާ ވެސް ގުޅުވައިލެވެއެވެ. މާނައަކީ ސޫފީންނަކީ އަޅުވެރިކަމާއި ޒުހުދުވެރިކަމާއި އަދި އަޚުލާގީ ގޮތުން ހެޔޮލަފާ ބަޔަކަށް ވުމުން، އެ މީހުންނަކީ މި ކަމުގައި އެންމެ ކުރީ ސަފުގައި ތިބި ބަޔަކުކަމުގައި ބުނުމެވެ. މި ގޮތުން މި ދެ ލަފުޒު ގުޅުވައިލާ އިރު ވެސް ބަހުގެ މައްސަލަ ނިކުމެއެވެ. ލަފުޒީ ގޮތުން ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލު ގުޅެނީ 'އައްސައްފު'އާކަމަށް ވާ ނަމަ، އަރަބި ބަހުގެ ހަމަ ނިޔާކުރަނީ ސައްފީއޭ ކިޔުމުވެ. ސޫފީއޭ ކިޔުމެއް ނޫނެވެ.

މީގެ އިތުރަށް ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލު 'އައްސަފާ'އާ، - ސާފުކަމާ - ވެސް ގުޅުވައިލައެވެ. ސޫފީންނަކީ ހިތް ޠާހިރު، ސާފު، ބަޔެއްކަމަށް އިޝާރަތްކުރަމުންނެވެ. މި ގޮތުން ގުޅެމެއް އޮތް ނަމަ، އަރަބި ބަހުގެ ހަމަތައް ނިޔާކުރަނީ ސޫފީގެ ބަދަލުގައި ސައްފީއޭ ކިޔުމެވެ. މީގެ އިތުރަށް ލަފުޒީ ގޮތުން ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލު އައްސިފަ (ސިފަ ނުވަތަ ނަންއިތުރު)އާ ވެސް ގުޅުވައިލެވެއެވެ. ސޫފީންނަކީ ޚުލްގު ހެޔޮ ސިފަތައް ލިބިގެންވާ ބަޔެއްކަމަށް އިޝާރަތްކޮށެވެ. މިހެން ކަމަށްވާނަމަ އަރަބި ބަހުގެ ހަމަ ނިޔާކުރަނީ ސިފީއޭ ކިޔުމެވެ.

ލަފުޒީ ގޮތުން ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލަކީ ކޮބައިކަމާ މެދު ބަޔާންކުރެވި ދިޔަ ވާހަކަތަކުގެ ތެރެއިން، ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލީ ލަފުޒުކަމުގައި އެންމެ ބޮޑަށް މަޝްހޫރުވެ މަގުބޫލުކަން ލިބިފައިވަނީ އައްސޫފު، ކެހެރި ފޭރާން، މިލަފުޒެވެ. ނަމަވެސް، ކުރީން ވެސް ބަޔާންކުރެވިދިޔަ ފަދައިން، އިބްނު ތައިމިއްޔާ ފާހަގަކުރައްވާ ގޮތުގައި މިފަދަ ފޭރާން ލައިގެން އުޅުނު ބަޔަކު، ހިޖުރީ ދެވަނަ ގަރުނުގެ މެދެއްހާ ހިސާބުން، ބަސަރާއިން، ފާޅުވިކަމުގައި ވިޔަސް، އެމީހުން އަމިއްލައަކަށް އެމީހުންނީ ސޫފީންނޭ ކިޔައެއް ނޫޅެއެވެ. ނަމަވެސް، މިއީ އެ މީހުންނަށް ފަހުން ދެވުނު ނަމަކެވެ. މިއިން ދޭހަވަނީ މިއީ ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލާ ބެހޭ ގޮތުން، ފަހުން، ބަހުސްތައް ކުރެވި، ފާޅުކުރެވި ދިޔަ ޚިޔާލެއް ކަމެވެ. އެއީ އެކަމުގެ ހަގީގަތްކަމަށް ވެގެން ބުނެވުނު ބުނުމެއް ނޫންކަމެވެ.

އަނެއްކޮޅުން ސޫފިއްޔަތުގެ ލަފުޒީ އަސްލެއް ކަމުގައި، އަލްޤުޝައިރީ ވިދާޅުވެފައިވާ ވިދާޅުވުމުގައި ވެސް މައްސަލަ އެބަ ހުއްޓެވެ. އާދެ، އެ ލަފުޒު ނެގިފައިވަނީ ޔޫނާނީ 'ސޯފިއާ' މި ލަފުޒުން ކަމުގައި ވިދާޅުވާ ވިދާޅުވުމުގައެވެ. ކުރީން މި ލަފުޒު އަރަބި ބަހުން ލިޔުމުގައި ސީނު ބޭނުން ކުރެވިފައި ފަހުން ސޯދަށް ބަދަލުވީ ގޮތް ސާފުނުވާތީއެވެ.

ނަމަވެސް، ސޫފިއްޔަތުގެ އަސްލު މަގުސަދަކީ ދުނިޔެވީ އަވައިގައި ނުޖެހި ބުއްދިވެރިވެ، އަދި މި ކަން ނިޔާކުރާ، ރިވެތި އަޚުލާގެއް ލިބިގަނެ މާތްރަސްކަލާނގެ މައުރިފާކޮށް އެކަލާނގެއާ ކުއްތަންވުންކަމުގައި ވާތީ، އެއީ ހިކުމަތުގެ އަހުލުވެރީންކަމުގައި ބެލެވި 'ސޯފިޔާ'އާ ގުޅުވައިލެވިދާނެއެވެ. އަދި، އެފަދަ ބައެއް ބޭކަލުން، ކެހެރީގެ ކުރަކި ފޭރާމުގެ ހެދުން ތުރުކުރައްވައި އުޅުއްވުމުން، ސޫފު، ކެހެރި، މި ލަފުޒާ ވެސް ސޫފިއްޔަތު ގުޅުވާލެވެނީއެވެ. ހަމައެކަނި ލަފުޒަށް ރިއާޔަތްކުރާ ނަމަ ޔޫނާނީ ސޯފިޔާއަށް ވުރެ، ސޫފިއްޔަތުގެ ލަފުޒީ އަސްލު، އަރަބި ސޫފު، ކެހެރި، މި ލަފުޒާ ގުޅުން ބޮޑުކަމަށް ބެލިދާނެއެވެ. އެއީ ސޫފު މި ލަފުޒާއި ސޫފިއްޔަތާއި ދެ ލަފުޒު ވެސް އެއް ގޮތްވުމުންނެވެ. ނަމަވެސް ކަމުގެ ހަގީގަތަށް ރިއާޔަތްކޮށް ދެބައި މީހުންނަކީވެސް - ސޮފިސްޓުންނާއި ސޫފީންނަކީ ވެސް - ހިކުމަތުގެ އަހުލުވެރީންނަށް ވުމުން، މި ދެ ލަފުޒު ގުޅުވައިލެވިދާނެއެވެ.

ދެން، ސޫފިއްޔަތުގެ ޢިލްމުގެ ދެތިން ތައާރުފެއްގެ މައްޗަށް ބަލައިލާނަމެވެ. ހިޖުރީ ގޮތުން ތިންވަނަ ގަރުނުގެ ޢިލްމުވެރިޔެއް ކަމަށްވާ އަލްޖުނައިދު އަލްބަޣުދާދީ، ސޫފިއްޔަތުގެ ޢިލްމު ތައާރުފުކޮށްދެއްވަމުން ވިދާޅުވަނީ އެއީ ރީތިވެގެންވާ ހުރިހައި އަޚުލާގީ ސިފަތަކެއް ބޭނުންކުރުމާއި އަޚުލާގީ ގޮތުން ދަށްވެގެންވާ ހުރިހާ ސިފަތަށް ދޫކޮށްލުން އުނގަންނައިދޭ އިލްމެވެ. ހިޖުރައިން ހަތްވަނަ ގަރުނުގެ ޢިލްމުވެރިޔެއް ކަމަށްވާ އަބުލްޙަސަން އައްޝާޛުލީ، ސޫފިއްޔަތުގެ ޢިލްމު ތައާރަފުކޮށްދެއްވަމުން ވިދާޅުވަނީ އެއީ އަޅުކަމުގެ މައްޗަށް ނަފުސު ހޭނުވުމާއި ސާހިބުވަންތަ ރަސްކަލާނގެ ހުކުމުފުޅުތަކުގެ މައްޗަށް ނަފުސު އަނބުރައި ގެންދިޔުމުގެ ޢިލްމުކަމުގައެވެ. ހިޖުރައިން ނުވަވަނަ ގަރުނުގެ ޢިލްމުވެރިއެއްކަމަށްވާ ޒަކަރިއްޔާ އަލްއަންސާރީ ސޫފިއްޔަތުގެ ޢިލްމު ތައާރަފުކުރައްވަނީ މި ފަދައިންނެވެ. އެއީ އަބަދީ ސައާދަތު ލިބިގަތުމަށް ޓަކައި ނަފުސުގެ ހާލަތްތައް ޠާހިރުކުރާނޭ ގޮތާއި، ރިވެތި އަޚުލާގު ލިބިގަންނާނޭ ގޮތާއި އަދި އިންސާނާގެ ބޭރުފުށާއި އެތެރެ ފުށް ބިނާކުރާނޭ ގޮތް ދެނެގަންނަ އިލްމެވެ. އަދިވެސް ހިޖުރީ ގޮތުން ނުވަވަނަ ގަރުނުގެ ޢިލްމުވެރިޔެއްކަމުގައިވާ ޝައިޚު ޒައްރޫގު ސޫފިއްޔަތުގެ ޢިލްމު ތައާރުފުކޮށްދެއްވަމުން ވިދާޅުވަނީ ސޫފިއްޔަތުގެ ޢިލްމަކީ ހިތްތައް އިސްލާހުކޮށް، ހަމައެކަނި މާތްރަސްކަލާނގެއަށް އެހިތްތައް ޚާއްސަކުރާނޭ ގޮތް އުނގަންނައިދޭ އިލްމެވެ.

މަތީގައި ބަޔާންކުރެވި ދިޔަ ތައާރުފުތަކުން ސޫފިޔައްތުގެ ޢިލްމުގެ ހަގީގަތަކީ ކޮބައިކަން ފާހަގަކުރެވެއެވެ. އެއީ އަޅުކަމުގެ މައްޗަށް ނަފުސުތައް ހާނުވައި ރިވެތި އަޚުލާގުގެ މަތީގައި އެ ނަފުސުތައް ތަރުބިއްޔަތުކުރުމުގެ އިލްމެވެ. އަދި، މި ގޮތުގައި ދެމި ތިބެ، ހިތްތަކުގެ ލޯބި މާތްރަސްކަލާނގެއަށް ޚަލާސްކޮށް އެކަލާނގެ މައުރިފާކޮށް، އެކަލާނގެއާ ކުއްތަންވުމުގެ މަގު ފަހިކޮށްދޭ އިލްމެވެ.

މި ހިސާބުން ތަސައްވުފު ނުވަތަ ސޫފިއްޔަތަކީ ކޮބާ؟ މި ލިޔުމުގެ ދެވަނަ ބައި ނިމުނީއެވެ. ތިންވަނަ ބައިގައި ބަލައިލެވޭނީ ސޫފިއްޔަތުގެ ތަހުރީކުގެ ފެށުމުގެ މައްޗަށެވެ. އާދެ ސޫފިއްޔަތުގެ ތަހުރީކުގެ ފުރަތަމަ މަރުހަލާކަމުގައިވާ 'އަޅުވެރި ޒުހުދުވެރީންގެ' މަރުހަލާގެ މައްޗަށެވެ.

(ނުނިމޭ)